Диплом бар, жумыс жок
Аннотация:
Бұл мақалада Қазақстандағы жас мамандардың жұмыссыздық мәселесі қарастырылады. Жоғары оқу орындарын тәмамдаған түлектердің еңбек нарығына бейімделу қиындықтары, сұранысқа ие мамандықтардың тапшылығы, тәжірибенің жетіспеуі, төмен жалақы және таныстық арқылы жұмысқа орналасу сияқты негізгі факторлар талданады. Сондай-ақ, бұл проблеманы шешу жолдары, атап айтқанда, білім беру жүйесі мен еңбек нарығы арасындағы байланысты нығайту, жастарды қолдау бағдарламаларын жетілдіру және кәсіпкерлікті дамыту қажеттілігі айтылады
Кілтті сөздер:
жас мамандар, жұмыссыздық, еңбек нарығы, жоғары білім, тәжірибе тапшылығы, жалақы, кәсіпкерлік, жастарды қолдау, Қазақстан
Кіріспе:
Қазақстанда жыл сайын мыңдаған жас жоғары оқу орындарын тәмамдап, үлкен үмітпен еңбек нарығына қадам басады. Алайда олардың барлығы өз мамандығы бойынша жұмыс таба ала ма? Өкінішке қарай, бұл сұраққа нақты «иә» деп жауап беру қиын. Себебі қазіргі таңда жас мамандардың тұрақты жұмысқа орналасуы күрделі мәселе болып отыр. Дипломы бар, бірақ жұмыссыз жүрген жастардың саны жылдан жылға артып келеді. Бұған не себеп және бұл мәселені қалай шешуге болады?
Негізгі бөлім
Жас мамандардың жұмыссыздық мәселесі Қазақстанда ғана емес, бүкіл әлемде өзекті болып отыр. Алайда еліміздегі жағдайдың өзіндік ерекшеліктері бар. Жоғары оқу орнын бітірген түлек өз мамандығы бойынша жұмыс таба алмай, мүлде басқа салада қызмет етуге немесе жұмыссыз қалуға мәжбүр болады. Бұл жағдайдың бірнеше негізгі себептері бар.
Бірінші кезекте, жоғары білімнің еңбек нарығына сәйкес келмеуі жастардың жұмыссыздығының басты себептерінің бірі болып табылады. Қазақстанда жыл сайын мыңдаған заңгер, қаржыгер және журналист диплом алады, бірақ бұл мамандықтарға сұраныс шектеулі. Ал, керісінше, инженерлер, дәрігерлер мен IT-мамандар жетіспейді. Университеттердегі мамандықтар еңбек нарығындағы қажеттіліктерге сәйкес келмегендіктен, көптеген түлектер жұмыссыз қалады немесе мүлде басқа салаға кетуге мәжбүр болады.
Екіншіден, жас мамандар үшін ең үлкен кедергі – тәжірибенің жоқтығы. Көптеген компаниялар жұмысқа қабылдау кезінде кемінде бір-екі жылдық тәжірибені талап етеді. Ал жаңа түлек мұндай тәжірибені қайдан алады? Университеттерде өндірістік тәжірибе қысқа мерзімге ғана беріледі, ал бұл нағыз жұмыс барысын үйренуге жеткіліксіз. Соның салдарынан жастар «тәжірибең жоқ» деген себеппен жұмысқа қабылданбай, тығырыққа тіреледі.
Тағы бір маңызды фактор – төмен жалақы. Жаңа түлек үлкен еңбекақымен жұмысқа орналасамын деп ойласа, шындық мүлде басқа. Көптеген компаниялар жас мамандарға төмен жалақы ұсынады немесе алғашқы бірнеше айды «стажировка» деп, тіпті ақысыз жұмыс істеуге мәжбүрлейді. Мұндай жағдайда жастардың мотивациясы төмендеп, көпшілігі дипломын ысырып қойып, курьер, сатушы немесе даяшы болып жұмыс істеуге көшеді.
Бұдан бөлек, жұмысқа орналасудағы таныс-тамырлық мәселесі де жастар үшін үлкен кедергі. Кейбір мемлекеттік және жекеменшік ұйымдарда әлі күнге дейін «өз адамдары» арқылы жұмысқа кіру кең таралған. Бұл әсіресе ауылдық жерлерден немесе қарапайым отбасынан шыққан жастар үшін қиындық туғызады. Танысы жоқ, тәжірибесі аз жас маман өз білімі мен қабілетін дәлелдесе де, жұмысқа қабылданбауы мүмкін.
Бұл жағдай жастардың шетелге кетуіне де ықпал етіп отыр. Қазіргі таңда қазақстандық студенттердің көбі оқуын бітірген соң Еуропа, АҚШ немесе Корея сияқты елдерге кетуді жоспарлайды. Себебі ол жақта жалақы жоғары, еңбек шарттары әділ және мансаптық өсуге мүмкіндік мол. Ал Қазақстанда қалып қойған түлектердің біраз бөлігі өз мамандығы бойынша жұмыс таба алмай, басқа салаға кетеді немесе жеке кәсіп бастауға тырысады. Алайда кәсіп ашу үшін де бастапқы капитал мен тәжірибе қажет.
Бұл мәселені шешу үшін ең алдымен университеттер мен жұмыс берушілер арасындағы байланысты нығайту қажет. ЖОО-лар еңбек нарығының сұранысын ескеріп, қажетті мамандықтарға басымдық беруі тиіс. Сонымен қатар, мемлекет тарапынан жастарды жұмыспен қамтуға бағытталған бағдарламалар жетілдірілуі қажет. Қазіргі таңда «Жастар практикасы» және «Бастау бизнес» секілді бағдарламалар бар, бірақ олардың тиімділігі шектеулі. Мемлекеттік қолдау арқылы жас мамандар үшін бастапқы жалақыны көтеру, тәжірибесіз жұмысқа алу жүйесін қалыптастыру маңызды. Сонымен қатар, жастардың өздері де нарыққа бейімделуі керек. Қазіргі заманда еңбек нарығында тек дипломмен шектелу жеткіліксіз. Жас мамандар қосымша дағдыларды меңгеріп, өз саласындағы жаңа трендтерді үнемі бақылап отыруы қажет. Бүгінде бағдарламалау, цифрлық маркетинг, аналитика сияқты қосымша білім мен қабілеттер жоғары сұранысқа ие. Сондықтан студенттер университетте оқып жүрген кездің өзінде тәжірибе жинап, қосымша курстардан өтіп, өздерін әртүрлі бағытта дамытуы керек.
Тағы бір маңызды шешім – кәсіпкерлікті дамытуға жағдай жасау. Көптеген жастарда жақсы идеялар бар, бірақ оларды жүзеге асыру үшін қаржы жетіспейді. Егер мемлекет жастарға төмен пайызбен несие немесе гранттар ұсынса, онда көптеген жас кәсіпкерлер өз ісін бастап, өздері ғана емес, өзгелерді де жұмыспен қамту мүмкіндігіне ие болар еді. Қазірдің өзінде кәсіп ашқысы келетін жастар үшін арнайы гранттық бағдарламалар бар, бірақ олар туралы ақпарат аз, ал конкурстан өту қиын. Мемлекет, университеттер, жұмыс берушілер және жастар өзара әрекеттескен жағдайда ғана бұл мәселенің шешімі табылады. Егер біз жастарды жұмыспен қамтуға жағдай жасамасақ, олар өз болашағын басқа елдерден іздеуге мәжбүр болады. Бұл тек жеке адамдар үшін емес, бүкіл елдің экономикасы мен дамуы үшін үлкен шығын.
Қорытынды
Қорытындылай келе, «Диплом бар, жұмыс жоқ» мәселесі Қазақстандағы ең өзекті әлеуметтік проблемалардың бірі болып қала бермек. Оны шешу үшін жоғары оқу орындары мен еңбек нарығы арасындағы байланысты күшейтіп, жастардың еңбекке бейімделуіне көмектесу керек. Жас мамандарға алғашқы жылдары қолдау көрсетілсе, олар өз қабілеттерін толық ашып, еліміздің дамуына үлес қоса алады. Әйтпесе, талантты жастар өз әлеуетін басқа елдерде жүзеге асыруға мәжбүр болады. Ендеше, бұл мәселе тек жастардың ғана емес, бүкіл қоғамның ортақ проблемасы екенін түсінетін уақыт жетті.
Пайдаланылған әдебиет тізімі:
1. Оразғалиева, А., Сағындықова, Г., Жанібекова, Г., Малаева, Р., & Кинашева, Ж. (2023). Қазақстандағы жастар арасындағы жұмыссыздық мәселесінің шешілу жолдары. Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясының хабарлары, 6(392), 123-130.
2. “Мені неге жұмысқа алмайды?”: Қазақстан жастары арасындағы жұмыссыздық мәселесі. (2018). Kursiv Media.
3. Жастар арасындағы жұмыссыздық: Себептері, әсерлері және шешім жолдары. (2022). UST.KZ.
4. Жастар арасындағы жұмыссыздық мәселесі қалай шешіліп жатыр. (2024). ҚазАқпарат.
5. Жастар жұмыссыздығын жою – өзекті мәселе. (2023). Жастар жанары.
